تبیین: مقاله« سینمای ایران و ارزیابی ابعاد شخصیت مرد در آن براساس متون اسلامی و بررسی فیلم تسویه حساب» که توسط آقایان سیدحسین شرف‌الدین¹ و رفیع‌الدین اسماعیلی² نوشته و در نشریه شماره 14 معرفت فرهنگی اجتماعی انتشار یافته توسط پایگاه اطلاع رسانی تبیین، تلخیص و در اختیار خوانندگان قرار داده شده است، کاربران جهت مطالعه اصل مقاله می‌توانند به نشریه شماره 14 معرفت فرهنگی اجتماعی مراجعه نمایند.

مقدمه

سینماعملاً نقش برسازنده و بازتولیدکنندة هنجار‌ها را در زندگی اجتماعی امروزی بر‌ عهده دارد(سلطانی، 1385). در حال حاضر و در دهه‌های اخیر، سینما، هم به‌عنوان رسانه از سازندگان و هم به‌عنوان هنر و سرگرمی با طیف عظیمی از تماشاگران در سراسر جهان روبه‌روست.
با توجه به اسلامی بودن حکومت ایران، انتظار این است که سینما فرهنگ مذهبی جامعه ایران را در تمامی ابعاد مدنظر داشته باشد و به دلیل آنکه نهاد خانواده از مهم‌ترین نهادهاست، باید خانواده‌ای را منعکس کند که منطبق با اسلام باشد. وقتی سینمای ایران به خوبی شخصیت مرد و زن را تصویر نکشد و الگوهایی غیراسلامی از شخصیت مرد و زن ارائه دهد اثراتی منفی بر خانواده و به مرور زمان، اضمحلال خانواده و فراموشی فرهنگ خودی را موجب می‌شود. شخصیت مرد دارای دو بعد فردی واجتماعی است. بعد فردی نگاهی صرفاً روان‌شناسانه به بحث است.ولی بعد اجتماعی،که نگاهی فرهنگی- اجتماعی است، مدّ نظر این تحقیق است.

مبانی نظری تحقیق

با توجه به نیازهای طبیعی، زیستی و روانی زنان و مردان، قوانین نوشته و نانوشتة زیادی در طول تاریخ، دربارة ارتباط مردان و زنان شکل گرفته است

سؤال مهمی که در تمامی این نظریات وجود دارد این است که آیا زن و مرد انسان‌هایی برابرند؟ اگر پاسخ مثبت است پس علت این همه تفاوت وظایف و نقش‌ها، تفاوت در رفتارها، احساسات، علایق و سلیقه‌ها چیست؟ اگر پاسخ منفی است و زن و مرد با یکدیگر متفاوتند؛ این تفاوت در چه حد و سطحی است؟ آیا این تفاوت‌ها زن و مرد را مکمّل یکدیگر قرار می‌دهد؟

نظریة«حاکمیت» و تسلط مردان بر زنان

مطالعة تاریخ فلسفة غرب نشان می‌دهد که زن در سنت فلسفی وفرهنگی غرب، موجودی حقیر، تابع و تنها خدمت‌رسان به مرد بوده است.
ارسطو زن را موجودی درجه دوم و تابع مرد می‌دانست .

نظریة«برابری»

دو اصل و شاخصة مهم نظریة «برابری»، تأکید بر برابری زن و مرد و انکار تفاوت‌های دو جنس است. از جمله دلایلی که موجب شد نظریة «برابری» ایجاد شود، دیدگاه فیلسوفان غرب دربارة تحقیر زنان بوده است که دیدگاه برخی از آنها بیان شد.

نظریة«تفاوت»

شاید بتوان گفت اصرار زیادی که فمینیسم لیبرال بر برابری مطلق زن و مرد داشت، در ذائقة عمومی وحتی خود زنان، تا‌حدی افراطی، مخرّب و دور از واقعیت به نظر می‌رسید. ازاین‌رودر این نظریه، از زنان به‌عنوان موجوداتی اخلاقی‌تر از مردان خواسته می‌شد تفاوت خود را حفظ کنند.

نظریة«مکمّلیت»

بنابر نظریة «مکمّلیت»، زن و مرد دو موجود با تفاوت‌هایی طبیعی‌اند. تفاوت‌های آنان هدفمند و برپایة طرح حکیمانة آفرینش است. به‌عبارت روشن‌تر، همان‌گونه که وجود تفاوت‌های طبیعی هدفمند میان زنان و مردان، آنان رانیازمند و مکمّل یکدیگر قرار می‌دهد، می‌تواند مبنای آن نظام اخلاقی یا حقوقی قرارگیرد که نقش‌ها و رفتارهای مکمّل را برای آن دو در حیطة خانواده در نظرمی‌گیرد.این تفاوت‌هابه‌طور طبیعی، مردان و زنان را به سوی یکدیگر جذب کرده است

سینما و جنسیت

پس از ظهور سینما و بازنمایی سینما از زندگی اجتماعی و خانوادگی مردم، نظریه‌پردازان حوزة خانواده نیز به بیان دیدگاه‌های خود در این زمینه پرداختند. استدلال برخی فمینیست‌ها دربارة فیلم‌های سینمایی این است که سینمای امروز در غرب «نگاه مردانه» نسبت به مسائل ایجاد می‌کند. از این دیدگاه، ناخودآگاهِ جمعی جامعة مرد‌سالار، ساختار فیلم‌های سینمایی توده‌ای را تعیین می‌کند. تصویر زن در این فیلم‌ها، به این شکل ظاهر می‌شود که زن موضوع امیال جنسی و عشقی مردانه است و سینما زن را برای «حظّ بصر» مردانه نمایش می‌دهد. برخی از فمینیست‌ها برآنند که ‌باید از طریق تحلیل لذت و زیبایی، به نحوی که در فیلم‌های توده‌ای ظاهر می‌شود، به تخریب آن پرداخت و با این شیوه، ساختار مردانة فیلم‌ها را ویران کرد(بشیریه، 1379،ص117).

گسترش جنبش زنان به همراه ظهور فیلم‌سازی مستقل، شرایط رشد سینمای فمینیستی را به وجود آورد که منجر به ایجاد نظریات مختلفی در این حوزه، ازجمله نظریة«فمینیستی فیلم» و نظریة«لذت بصری و سینمای روایی فیلم» شد. نظریة«فمینیستی فیلم» طی دو دهة گذشته، ثأثیر چشم‌گیری بر کل نظریة فیلم نهاده است.

نظریات فمینیستی در سینمای ایران بسیار تأثیر‌گذار بوده است و در بسیاری از فیلم‌ها، ردّپای این نظریات مشاهده می‌شود.

شخصیت مرد در اسلام

ویژگی‌های شخصیت مرد در آیات و روایات

تحلیل فیلم تسویه حساب

معرفی فیلم

نویسنده و کارگردان: تهمینه میلانی و تهیه‌کننده: محّمد نیک‌ بین سال تولید: 1386

بازیگران اصلی: لادن مستوفی، مهناز افشار، بهاره افشاری، السا فیروزآذر، رضا عطّاران، حامد بهداد.

خلاصة داستان

«تسویه حساب» داستان چهار زنی است که مقصّر تمامی مشکلات خود در زندگی را مردان می‌دانند و هر کدام از آنها قربانی خودخواهی و زورگویی مردان شده است.

این چهار نفر، که از همة مردان عالم متنفرند، تلاش می‌کنند تا با به دام انداختن مردان، با آنان تسویه حساب کنند. این زنان با توّسل به سلاح زنانه، سعی می‌کنند مردان لاابالی و هوسران جامعه را به دام انداخته، تنبیه کنند؛ زیرا همة آنها کینه دارند و فکر می‌کنند از مردها بازی خورده‌اند.

الف. تحلیل روایت

هر روایت و داستانی بیش از هر چیز، آغاز و فرجامی دارد که این آغاز و فرجام، هر داستانی را از جهان عینی و داستان‌های دیگر جدا می‌کند. هر روایت از پنج عنصر ذیل تشکیل شده است:

1. پارة ابتدایی: پارة ابتدایی به معرفی چهار شخصیت زن فیلم اختصاص می‌یابد.

2. نیروی تخریب‌کننده: تصمیمی‌ که چهار شخصیت زن برای انتقام از مردان

3. پارة میانی: پارة میانی روایت از تصمیم زنان آغاز می‌شود.

4. نیروی سامان‌دهنده: این بخش از روایت زمانی است که حمید به پلیس زنگ می‌زد واطلاع می‌دهد که دختران چه کاری انجام می‌دهند و پلیس نیز با تعقیب و گریز، سعی می‌کند آنهارا دستگیر کند تا اینکه زنان تصادف می‌کنند.

5. پارة پایانی: ملاقات مهناز با مریم و رساندن پیغام زیور و درس خواندن مریم در زندان

تحلیل رمزهای جان فیسک

1. رمزهای اجتماعی: منظور فیسک از «رمزهای اجتماعی» این است. در فیلم تسویه حساب، از رمزهای اجتماعی هم چون لباس، گفتا، رفتار و چهره‌ پردازی در جهت واقع‌گرایی فیلم بهره گرفته شده است.

2. رمزهای فنی: واقعه‌ای که قرار است از تلویزیون یا سینما پخش شود برای آنکه رنگ واقعیت به خود بگیرد پیشاپیش با رمز‌های اجتماعی رمز‌گذاری می‌شود و برای آنکه از طریق سینما قابلیت پخش پیدا کند از رمز‌های فنی همچون دوربین، نورپردازی، صدا و وسایل صحنه می‌گذرد.

2-1. زمان و مکان: کارکرد اصلی زمان و مکان این است که بسیاری از رمزهای فیلم براساس زمان و مکان فیلم برگزیده می‌شود. در این زمان،کشورهای غربی، ایران را به رعایت نکردن حقوق زنان متهم می‌کردند و بر این اعتقاد بودند که در ایران، مردان به زنان ستم می‌کنند و این فیلم نیز تلاش می‌کند این دیدگاه را تأیید کند.

2ـ2. صدا: صدا وسیله‌ای برای درک و فهم کنش فیلم است. صدا در فیلم، مشتمل است بر: گفت‌وگو و موسیقی.

الف. گفت‌وگو‌ها (دیالوگ‌ها):«گفت‌و‌گو» آن نوع ویژگی صوتی است که تماشاگران به راحت‌ترین شکل به آن واکنش نشان می‌دهند.

گفت‌وگوی‌های محوری در این فیلم بررسیمی‌شود:

1.بددهنی(فحش و ناسزا): بددهنی در این فیلم، بسیار بیش از حد است، به‌گونه‌ایکه در روند فیلم، به یک امر طبیعی تبدیل می‌شود.

2. لقب‌های مردان از زبان زنان: در این فیلم، لقب‌های زیادی به مردان داده شود؛ در سراسر فیلم و نسبت به تمامی‌مردانی که در فیلم هستند.

3. سرایت دادن به همة مردان: در جای‌جای فیلم، به این مطلب اشاره می‌شود که همة مردها آشغالند؛

ب. موسیقی: در این فیلم، موسیقی بیشتر در تشدید حس هم‌دلی مخاطبان با قهرمانان فیلم (زنان) و بر علیه مردان است

2-3.بازیگران

الف. نام بازیگران: در فیلم تسویه حسابکارگردان ، اسامی شخصیت‌های مرد و زن را کاملاً معنادار انتخاب کرده و شخصیت‌های مرد را که شخصیت‌های منفی داستان هستند، به مذهب پیوند داده است تا نشان دهد منشأ ستمی که به زنان می‌شود مذهب آنان است.

ب. انتخاب بازیگران: در این فیلم،کارگردان از بازیگران مطرح و سرشناس برای نقش‌های مردانه و زنانه استفاده کرده است؛ زیرا طبق گفتةکارگردان، به سینمای پرمخاطب اعتقاد دارد و تلاش می‌کند تا از بازیگران حرفه‌ای استفاده کند.

ج. اجرا یا شیوة رفتار: ازجمله اموری که به بازیگران در خلق معنای فیلم کمک می‌کند اجرا و شیوة رفتار آنان است. در شیوة رفتار شخصیت‌های قهرمان و شخصیت‌های ضدقهرمان، تفاوت‌هایی وجود دارد. یکی از تفاوت‌های این دو گروه از شخصیت‌ها، همکاری و همراهی آنان با هم است .

2-4. وسایل صحنه

فیلم‌ها برای انتقال معنای موردنظر خود، به شدت به وسایل صحنه وابسته‌اند. وسایل صحنه یک منبع اطلاعات نمادین در فیلم‌هاست که ازمعانی ضمنی و اسطوره‌ای برخوردار است.

3. رمزهای ایدئولوژیک: رمزهای ایدئولوژیک از این نظر دارای اهمیت هستند که رابطة بین رمزِ فنی انتخاب بازیگران و رمز اجتماعی آن بازیگران را معنادار می‌کنند. به سبب تحلیل بهتر مفاهیم ایدئولوژیک در فیلم‌ها، آنان در سه قسم توصیح داده خواهد شد:

الف. مفهوم اصلی: نقطة مرکزی در این فیلم، فمینیسم رادیکال است. در فمینیسم رادیکال، شاهد تقابل، رویارویی و دشمنی دوجنس تحت عنوان طبقة ستمگر (مردان) و طبقة ستم‌دیده (زنان) هستیم

ب. دسته‌بندی مفاهیم: مقصود از دسته‌بندی مفاهیم ، تمام مفاهیم دیگری است که کارگردان در جهت اثبات مفهوم اصلی، از آنها بهره گرفته است:
1. ظالم بودن مردان در برابر مظلوم بودن زنان
2. سیاه نمایی تبعیض جنسیتی در ایران
3. خیانت مردان
4. نگاه ابزاری مردان به زنان
5. هوس‌بازی مردان

ج. مفاهیم به حاشیه‌رانده‌شده: بسیاری از مفاهیمی که در متون اسلامی نام برده شد در این فیلم نه‌تنها به آنها توجه نشده، بلکه کاملاً بعکس مورد استفاده قرار گرفته است

جدول مقایسة ویژگی‌های شخصیت مرد در فیلم «تسویه حساب» با فرهنگ اسلامی

 1.سیدحسین شرف‌الدین /طلبه حوزه علمیه قم- استادیار جامعه‌شناسی موسسه  آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)    sharaf@qabas.net

 2.رفیع‌الدین اسماعیلی / طلبه حوزه علمیه قم- دانشجوی دکتری رشته فرهنگ و ارتباطات دانشگاه باقرالعلوم(ع)    afi.esmaeili@Yahoo.com