مکتب­خانه­های سنتی یا مدارس جدید؟

این سریال نگاهی افراطی و غیرمستند به نظام تعلیمی سنتی ایران داشت، نگاهی که در آن مکتب خانه، مساوق تنبیهات سخت بچه­ها و آموزش­هایی با بهره­دهی پائین یا ناکارآمد می­باشد و آموزش مبتنی بر حفظ کردن صرف می باشد و انواع تنبیهات بدنی چون فلک کردن بچه ها و ایستادن بر روی دو پا از اصول جدایی ناپذیر آن می باشد. در مقابل، مدارس جدید مرکز بهداشت و زیبایی و درس­های پربهره و معلمی دوست داشتنی و دلسوز می­باشد. نگاهی که طرفداران مدارس جدید را افرادی چون پدر بذله­گو و مهربان دکتر قریب و معلم شهری مدرسه معرفی میکند که محبوبیت مردمی نیز دارند و مخالفین مدارس جدید را-که موافق مدارس سنتی هستند- عده ای شرور و لات و غاصب و نیمه وحشی به تصویر می کشد که به شغل هایی چون قصابی و خزینه داری مشغولند و حتی حرف روحانی محل را نیز گوش نمی کنند.

برای تاثیرگذاری بیشتر این نوع تصویرسازی غیرواقعی از سیستم سنتی و جدید اموزشی، کارگردان در یکی از قسمت­ها محمد قریب کوچک را مخفیانهبه مکتب­خانه می فرستند تا شاهد فلک شدن بهترین دوست خود باشد. در صحنه­ها ناخودآگاه،کارگردان، حس همذات پندارانه مخاطب با محمدِ کوچک را به نفع مدارس جدید مصادره می کند.

مایه تاسف است که ناهماهنگی در سیاست های کلی رسانه ملی باعث شد که همزمان با پخش این سریال در شبکه دوم، شبکه چهارم سیما مشغول پخش مستندی درباره برتری­های سیستم مکتب­خانه­های قدیم نسبت به مدارس مدرن بود، تال آنجا که برخی کشورهای مدرن نیز، پس از قرنها اجرای ناموفق سیستم ناکارآمد آموزشی در مدارس مدرن، در فکر تقلید از سیستم مکتب­خانه­های سنتی ما هستند! و روشن است که این حرف به معنای نفی تمامی وجوه نظام جدیدآموزشی نیست، بلکه باید در یک جایگاه متعادل، با توجه به مبانی محکم اسلامی به نقد و بررسی هر دو نوع نظام پرداخته و به جایگاه شایسته و غیر تقلیدی هم شان تمدن اسلامی-ایرانی برسیم. حقیقتا آیا افرادی چون زکریای رازی و بوعلی سینا و جابربن حیان و سعدی و حافظ و مولوی و خواجه نصیرالدین طوسی و  امام خمینی(ره) و علامه طباطبایی که در رشته های متعددی چون جغرافیا و سیاست و هندسه و فیزیک و شیمی و دیانت تبحر داشتند، در مدارس جدید درس خوانده بودند یا مکتبخانه­ها و مدارس قدیم؟!

بحث درباره مشکلات نظام آموزش جدید مدارس و دانشگاه­هاکه تقلیدی از سیستم آموزشی غربی­هاست و اینکه طی سده اخیر که در کشور ما به سمت این سیستم با نگاه­های اومانیستی و سکولار رفتیم، آیا مشکلات ما به صورت مبنایی حل شد یا بیشتر از قبل، تابع سیستم جامع نظام مدرن غربی شدیم و کشورمان را که در تولید و صادرات محصولات کشاورزی خودکفا بود، به سمت صنعت مونتاژ پیش بردیم و بیش از گذشته وابسته به محصولات و تکنولوژی جهت دار غرب شدیم؛ در جای خود در مباحث فلسفه تعلیم وتربیت[10] و بررسی و نقد نظام آموزشی مدرن و مبانی اومانیستی آن[11] فراوان مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته­است که از حد بررسی این مقاله مختصر خارج است.

با این توضیحات، این پرسش بسیار مهم مطرح است که چرا کارگردان طرفداران مدارس قدیم را انسان­های بی­منطق و خشنی چون شاه نعمت و همپالگی­های نیمه وحشی اش تصویر کرده است؟ افرادی که طرفداران مدارس مدرن را بهایی و بی دین خطاب می کنند و با آتش زدن نیمکت­های مدرسه جدید، در بین مردم ایجاد رعب کرده و می خواهند برای حفاظت از دین مردم جلوی کار معلم فداکار و مدرن و اتو­کشیده­ای که در تهران درس خوانده و برای مردمش به روستا امده است را بگیرند! مگر در تاریخ معاصر کشور ما، جز این بود که برخی غربزدگان، توسعه مدارس و دانشگاه­های جدید را در راستای غربی کردن این کشور دانسته و به شدت از آن حمایت کردند؟ مگر در طول حدود هزار سال که مسلمانان تمدن اسلامی را در اوج علمیت و کارآیی برتر از کشورهای غربی داشتند همین نظام اموزشی نبود که مارا به پیش می برد؟ البته طبیعی است که نقد منصفانه نظام تعلیم و تربیت سنتی و اصلاح اشتباهات آن کار موجهی است ولی با این اوصاف مذکور نقد و تخریب مبتذل نظام سنتی تعلیم و تربیت با هم متفاوتند.

علم و ایمان، نوع دوستی یا تدین دکتر قریب؟

«آیا یک کوره سواد ارزش داشت تا بچه ات بی ایمان شود!» این دیالوگ از جانب.... در قسمت .... مطرح می شود، اشاره صریحی به ارتباط علم و ایمان دارد. پر واضح در جهان مسیحیت یهودیزه قرون وسطی که فیدئیزم افراطی (ایمان گرایی عقل گریز یا عقل ستیز) علم و ایمان در بسیاری از امور، با هم نمی ساختند و کلیسا با علم مخالفت می کرد، خصوصا که دیدگاه­های بطلمیوس و ارسطو که در کلیسا به عنوان دین مطرح شدند، مخالفان ارسطو و بطلمیوس را به بدگویی از دین در مقابل علم واداشت، اما در فرهنگ اسلامی همیشه تاکید به علم آموزی، از جانب اولیای دین شده است و اساسا تفکر اسلامی با برخورد منطقی با آرای جدید بوده است که شکوفایی خود را نشان داده است و نوآوری و شکوفایی و ابداع و تاملات عمیق، از آن حکما و اندیشمندان مسلمان بوده است[12] و این فراماسونرها و روشنفکرنمایان بوده­اند که پس از کودتای رضاخان به ستون­های ثابت دیکتاتوری او تبدیل شدند.

اما متاسفانه در این فیلم، ورود مدارس جدید -که در زمان خود با مخالفت های جدی و منطقی از جانب علما و مردم متدین مواجه بود-  مطلقا خوب انگاشته شده است و مخالفان مدارس جدید، بی منطقان و اوباش روستا تصویر شده­اند. انگار که دخمه تنگ و تاریکی به اسم مکتب­خانه­ بوده است که باعث این عقب ماندگی ایران در عصر قاجار و پهلوی شده است و ناچار فقط از طریق علوم مدرن است که مملکت به فلاح و رستگاری می رسد. همچنین شاهدیم که در جاهایی که دکتر قریب به بیماران کمک می کند علی رغم زندگی دکتر قریب کمک او بیشتر از روی حس نوع دوستی است نه عمل به تکلیف شرعی. این حرف در انجا بیشتر خود را می نمایاند که نمادها و نشانه­هایی که دال بر مذهبی بودن دکتر قریب می باشد،کمتر در فیلم مورد توجه قرار گرفته است؛در حالی که به گفته شاگردان نزدیکی چون دکتر علی اکبر ولایتی در زندگی واقعی دکتر شاهد  چنین بازتاب­های مصرحی از دینداری وافر دکتر قریب بوده­ایم. دکتر ولایتی در همایش تجلیل از عوامل سریال تصریح می کند:

«مرحوم دکتر قریب چند خصوصیت داشت که یکی از آنها این بود که از خانواده‌ای اصیل بود. همچنین محمد قریب یکی از مهم‌ترین کارهایش ممانعت از گسستگی نسل‌های این کشور بود که نقش بسیار اساسی در استمرار هویت ملی دارد. او فرد متدینی بود. من سه سال شاگرد مستقیم­شان بودم. این اواخر که بیمار شده بودند صبح‌ها درب منزلشان واقع در الهیه می‌رفتم. ایشان را با اتومبیل به مرکز طبی کودکان می‌بردم. یک بار اطباء گرگان ایشان را برای سخنرانی دعوت کردند، شب در هتل با هم بودیم و ایشان بعد از نماز مغرب، سوره واقعه را از حفظ به عنوان تعقیب خواندند که مثالی در حوزه تدین ایشان بود... در حوزه سیاستی و مبارزاتی ایشان نقش بسیار اساسی در مبارزات ملی شدن نفت داشتند. بعد از انعقاد قرارداد کنسرسیوم بین دکتر علی امینی و هاوارد پیج که از کمپانی استاندارد اویل نیوجرسی بود که انصافا قرار داد ننگینی بود و زحمات آنهایی که در ملی شدن صنعت نفت نقش داشتند، هدر دادند. در کنسرسیومی ایشان به اضافه ده تن از اساتید دانشگاه تهران نامه‌ای نوشتند و به حکومت کودتا که چرا این کنسرسیوم را قرار داد بسته‌اند، اعتراض کردند. هاوارد پیج گفته بود هر آنچه ما، در ملی شدن صنعت نفت از دست داده بودیم دوباره به دست آوردیم و این یازده استاد را از دانشگاه بیرون کردند.»[13]

طب سنتی یا پزشکی مدرن؟

به مناسبت شغل دکتر قریب که پزشک می باشد، در جای جای این اثر به مباحثی درباره طب سنتی و مقایسه لابد آن با پزشکی جدید پرداخته است و کارگردان، برتری قطعی پزشکان جدید و روش­های درمانی آنها بر طب سنتی ایرانی را اثبات شده می پندارد. اما جای این سوال باقی است که اگر چنین بود، چرا مثلاً، هم اکنون در کشور آمریکا -که از مدرن ترین امکانات طبی در سطح جهان برخوردار است- ضعف­ها و کاستی ها و یکجانبه نگری­ها و پوزیتیویسم روشی در پزشکی جدید، مراکز بسیار زیادی از آن کشور را به استفاده از طب سوزنی و طب گیاهی و سایر مکاتب طب سنتی کشانده است؟ چرا اکنون نقد پزشکی مدرن در مباحث فلسفه طب، مورد توجه جدی اندیشمندان بین الملل قرار دارد؟[14]

به راستی اگر کارگردان این فیلم، در کنار دکتر قریب و سایر دکترها و پروفسورهای کراواتی فیلم، چند حکیم حاذق و متقی و مردمی را نیز به تصویر می کشید، جای چنین سوالی می ماند؟ مگر کارکرد رسانه­های تصویری، که از تکرار برخی صحنه ها، نتایج ناخودآگاهی را به مخاطب القا می کنند، جز این است که دیدن فردی در هیبت لطفعلی نوکر حکیم رحمت الله (با بازی باور پذیرِ حسین پناهی) باعث می شود که نگاه مخاطب به طب سنتی منفی شود؟ به راستی چرا باید چنین بی رحمانه سنت عمیق و مستدل و علمی طب سنتی خود را تضعیف کنیم؟ سنتی قوی و ماندگار که هنوز هم، فارغ التحصیلان دانشگاه­های بزرگ جهان، با نام حکیم بوعلی­سینا، کلاه رسمی دانشجویی «اَوِسینا/ ابن سینا» را بر سر می گذارند و جشن دانش آموختگی می گیرند. سنتی که تا حدود هزار سال تا اواخر قرن بیستم میلادی در بزرگترین دانشگاه­های جهان، مرسوم بوده است و طب بوعلی سینا و سایر مکاتب طب اسلامی و ایرانی و مصری، در تارک پزشکی جهان می درخشیده است. هرچه سنت­های تاریخی مثبت خود را نفی بی دلیل کنیم و از سنت­های مادی­گرایانه غرب تبعیت کنیم، قطعا از بهروزی مردمان خود فاصله گرفته­ایم و در غربگرایی بیشتر درغلطیده­ایم. دکتر زیگرید هونکه در کتاب «فرهنگ اسلام در اروپا» ، در بخشی که به اهمیت زیاد و تاثیرگزاری عمیقِ طب اسلامی در تکوین پزشکی مدرن می پردازد[15]،  تصریح می کند:

«در اروپا، یک کتاب هم وجود نداشت که سرچشمه اصلی آن از کشورهای اسلامی نبوده یا از آن مآخذ نگرفته باشد. اگر لغات عربی کتاب­های آن زمان اروپا گویای این واقعیت نمی بودند، همان محتوا و مضمون آنها، خود این حقیقت را برملا می ساختند.»[16]

کارطاقت­فرسای کودکان ایرانی در کارگاه قالی بافی!

مطلع اغازین این سریال در قسمت اول خواب دکتر قریب است که در ابتدای همین مقاله به برخی جنبه­های هنری این خواب اشارتی رفت، اما در یک نگاه دقیق محتوایی به این رویا، شاهدیم که چندین دختربچه معصوم که در یک کارگاه قالی بافی مشغول بافتن فرش ایرانی هستند(کودکان کار) در وضعیتی نامناسب و رنج اور تصویر شده­اند که ناگهان یکی از آنها بی حال شده و دکتر قریب برای نجات او می رسد و دکتر قریب برای نجات این کودک نجیب و مظلوم ایرانی است که جان خود را نیز فدا می کند.

اگر واقعا کارگردان حقیقتا کار اجباری کودکان فقیر را مورد توجه اصالی نداشت و صرفا می خواست فداکاری دکتر قریب را به تصویر کشد، به راحتی می توانست کودکی را در حال بازی و شادی نشان دهد که مثلا در اثر برخورد به شیئی که در مسیر بازی اوست، مجروح شده و دکتر قریب در صدد نجات او بر می­آید. به نظر می رسد که باز فیلم یکجانبه به قاضی رفته است و افراط خود در سیه نمایی را به حدی رسانده که در رویای دکتر قریب، همه کارگران ان کارگاه نامناسب، بچه­های معصوم بین 8 تا 14 سال هستند و از سنین دیگر در آنجا حضور ندارند. به نظر می رسد که کارگردان می توانست از سکانس هاس متعادل تری برای بیان فداکاری دکتر قریب استفاده کند. خصوصا زمانی اهمیت این تذکر بیشتر دانسته می شود که به این امر توجه کنیم اولین سکانس­های این سریال بلند به این رویا اختصاص یافته است، مسلما اگر در بین داستان های فرعی اواسط فیلمنامه اشاره­ای به این امر می شد و چنین برجسته سازی ویژه ای از کارکودکان در ایران معاصر نمی شد، مناسب تر بود.

نویسندگان: گروه مطالعاتی نقد فیلم و غرب شناسی شهید آوینی/ از محققین مرکز پژوهش های اسلامی صدا وسیما ،لطفا نتیجه و نظرات خودرا با پست الکترونیکی به نویسندگان اطلاع دهید: Mersad313@gmail.com ،در صورتی که صلاح دانستید همین نوشته را برای دوستان و مخاطبین خود نیز ارسال فرمائید. با تشکر

[2] . دکتر محمد قریب در سال 1288 ه.ش در یک خانواده مذهبی در تهران متولد شد. در 1306 برای ادامه تحصیل پزشکی به فرانسه رفت. در1317 به ایران بازگشت. در1319 به عنوان دانشیار طب اطفال، به فعالیت علمی مشغول شد. وی ابتدا در بیمارستان رازی به اداره بخش اطفال مشغول شد و بعد از آن در بیمارستان هزار تختخوابی، بخش اطفال را دایر نمود. وی در 1319 کتاب بیماری­های کودکان را به چاپ رساند. در1321 نشان عالی دولت فرانسه را از آن خود کرد و در1350 به عضویت هیئت مدیره انجمن بین المللی بیماریهای کودکان در آمد. همچنین نشان درجه اول فرهنگ از وزارت آموزش و پرورش را دریافت کرد. وی در کنگره­های مختلف بین المللی در کشورهای مختلف از جمله فرانسه، آمریکا، کانادا، ژاپن، ترکیه و اتریش شرکت کرد و عضویت چندین مجمع علمی بین المللی را برعهده داشت. ایشان اولین تعویض خون در ایران را انجام داد و از بنیانگذاران انتقال خون در ایران بود. از مهم­ترین اقدام ایشان بنیانگذاری و تأسیس اولین بیمارستان تخصصی کودکان یعنی «بیمارستان مرکز طبی کودکان» به همراه دکتر اهری بود.  ایشان فعالیت سیاسی و اجتماعی نیز داشت به گونه­ای­که بارها در کلاس درس به اقدامات رژیم طاغوت انتقاد کرد و پس از واقعه 28 مرداد1332 نیز به­دنبال امضای یک بیانیه به همراه ده تن­از اعضای هیئت علمی دانشگاه، به دستور شاه از دانشگاه اخراج شد. ایشان در1351 به هماچوری (دفع خون از دستگاه ادراری) مبتلا شد که بعدها تشخیص کانسر مثانه داده شد و اقدامات درمانی انجام شده، تأثیر چندانی بر بیماری ایشان نداشت. سرانجام در روز سه شنبه اول بهمن 1353 در بیمارستان مرکز طبی کودکان، دار فانی را وداع کرد و طبق وصیت خود در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد. به نقل از سایت بیمارستان مرکز طبی کودکان، با اندکی تلخیص از این منبع اینترنتی:

http://chmc.tums.ac.ir/cv/gharib.htm

[3] . کارگردان فیلم و رئیس مرکز سیمافیلم، حسن اسلامی مهر و دکتر علی اکبر ولایتی، مشاور رهبر انقلاب و شاگرد دکتر قریب، در همایش تجلیل ریاست سازمان صداوسیما از عوامل سریال،  به همین نکته متذکر می شوند. ر. ک: گزارش کامل خبرگزاری فارس از مراسم تجلیل ضرغامی از عوامل یرسال «روزگار قریب».

[4] . همان منبع.

[5] . به نقل از سایت بیمارستان مرکز طبی کودکان:   http://chmc.tums.ac.ir/cv/gharib.htm

 [6] .عبدالله شهبازی مورخ معاصر، در اثر هفت جلدی  خود، به خوبی این مباحث را در یک مقایسه تطبیقی بین تمدن اسلامی در ایران و عثمانی هند و تمدن غربی در پرتغال و اسپانیا و هلند و فرانسه و انگلیس و آمریکا در هفت سده اخیر پرداخته است. ر.ک: زرسالاران یهودی وپارسی استعمار بریتانیا و ایران، نشرموسسه مطالعات و پژوهش­های سیاسی،تهران، چاپ اول، 1377.

[7] . http://www.sepehrnews.org/?p,13719

 [8] . همان منبع.

[9] . همان منبع.

[10] . فلسفه های مضاف، به کوشش عبدالحسین خسروپناه، مقاله فلسفه تعلیم وتربیت اسلامی، همچنین مقاله فلسفه تعلیم و تربیت در جهان امروز، نوشته دکتر سعید بهشتی، جلد دوم، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی،چاپ اول، 1385.،تهران.  همچنین تعلیم و تربیت در اسلام، مرتضی مطهری، نشر صدرا، چاپ چهاردهم، زمستان 1367، تهران. 

[11] . در این باره و اساسا در نقد علم و دانش آمپریستی و پوزیتیویستی و غربی ر.ک: از علم سکولار تا علم دینی، دکتر مهدی گلشنی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ سوم با اضافات، 1385، تهران. همچنین در یان باره معاونت پژوهش حوزه علمیه قم، ده جلد کتاب به نام کلی «درآمدی بر آزاداندیشی و نظریه پردازی در علوم دینی» بین سال­های1383 تا 1385 منتشر کرده است که مقالات خوبی درباره نقد نظام آموزشی غربی مرسوم در کشور دارد. همچنین در این باره ر.ک: غرب زدگی، جلال آل احمد، نشر فردوس، چاپ هفتم ویراستاری جدید، پائیز 1380، مقاله فرهنگ و دانشگاه چه می کنند، صص154-17 ، همچنین : توسعه و مبانی تمدن غرب، سید مرتضی آوینی، نشر ساقی، چاپ چهارم،1383، مقاله نظام آموزشی و آرمان توسعه یافتگی و مقاله  نظام آموزش غربی، محصول جدایی علم از دین.

[12] . علوم اسلامی و آثار عظیم ان در تحول علوم جهانی، اثر پروفسور الدومیلی، تلخیص و حاشیه علامه نوری، نشر نوید نور، چاپ اول،شهریور 1383، تهران. و همچنین: فرهنگ اسلام در اروپا، دکتر زیگرید هونکه، ترجمه مرتضی رهبانی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هفتم، 1386، تهران.

[13] . گزارش کامل خبرگزاری فارس از مراسم تجلیل ضرغامی از عوامل سریال «روزگار قریب».

[14] . برای مطالعه بیشتر ر.ک: فلسفه های مضاف، به کوشش عبدالحسین خسروپناه، مقاله فلسفه پزشکی، نوشته احمدرضا همتی مقدم، جلد دوم، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی،چاپ اول، 1385 و همچنین: فی فلسفه الطب، تالیف دکتر احمد محمود صبحی و دکتر محمود فهمی زیدان، دارالنهضه العربیه،بیروت، لبنان، 1993م. همچنین  دردایره المعارف­های متعددی که درباره طب یا فلسفه های مضاف نوشته می شود، می توان چنین مباحثی را پی گرفت.

[15] . فرهنگ اسلام در اروپا، دکتر زیگرید هونکه، ترجمه مرتضی رهبانی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هفتم، 1386، تهران، صص 309-325.

[16] . همان منبع، ص309.